Czym jest porwanie rodzicielskie?
Zaginięcia dzieci spowodowane są różnymi czynnikami. Do tego typu zdarzeń mogą także przyczynić się osoby trzecie. Jedną z przyczyn zaginięć małoletnich są porwania. Szczególnym rodzajem porwań są zaś porwania rodzicielskie. Według danych statystycznych to ojcowie częściej dopuszczają się uprowadzenia swojego podopiecznego.
Zgodnie z Zarządzeniem nr.48 Komendanta Głównego Policji porwanie rodzicielskie jest zdarzeniem, w wyniku którego jedno z rodziców lub opiekunów prawnych posiadających władzę rodzicielską bez woli i wiedzy drugiego z nich pod pretekstem krótkotrwałego pobytu wywozi lub zatrzymuje osobę małoletnią na stałe, pozbawiając tym samym drugiego rodzica lub opiekuna posiadającego władzę rodzicielską możliwości utrzymywania kontaktu z małoletnim w przysługującym mu zgodnie z prawem zakresie.
Porwanie rodzicielskie jest więc sytuacją, kiedy jedno z rodziców bez wiedzy i zgody drugiego rodzica uprowadza lub zatrzymuje swoje dziecko. Taki rodzic uniemożliwia drugiemu rodzicowi utrzymywanie kontaktu oraz wykonywanie władzy rodzicielskiej.
Porwanie rodzicielskie w kontekście prawa
Wydaje się jednak, że obecnie obowiązujące regulacje prawne nie są skuteczne w egzekwowaniu przestrzegania prawa. Rodzice znajdujący się w tak trudnej sytuacji często spotykają się z ograniczoną możliwością skutecznego dochodzenia swoich praw. Sytuacja, w której się znaleźli nie jest traktowana poważnie, wręcz uważa się ją za „kolejną kłótnię” małżonków, którzy zapewne lada chwila dojdą do porozumienia. Poza tym, niejednokrotnie dochodzi do niesłusznego przekonania, że skoro dziecko znajduje się pod opieką jednego z rodziców to przecież zasadniczo powinno być bezpieczne. Nic bardziej mylnego. Jak wskazuje praktyka, najczęstszą przyczyną tego typu zachowań przez jednego z rodziców jest chęć zemsty na drugim rodzicu. To niedopuszczalne, ale nierzadko dziecku także wmawia się, że odizolowany rodzic odszedł od rodziny i nie chce utrzymywać z nią kontaktów. Niestety, skonfliktowani rodzice nie zdają sobie sprawy jak bardzo negatywnie wpływa takie postępowanie na relacje rodziców z dzieckiem i jaką krzywdę wyrządzają swojemu podopiecznemu.
Analiza zjawiska przez wielu badaczy wykazała, że głównym powodem uprowadzenia dziecka jest zmiana miejsca zamieszkania rodzica. Jako powód porwań rodzicielskich wskazywano także chęć zapewnienia dziecku prawidłowej opieki, dobro podopiecznego, chęć zemsty na partnerze, a nawet sposób na wymuszenie podjęcia określonej czynności przez rodzica.
Uprowadzenie lub zatrzymanie dziecka jest przestępstwem, które zostało określone w art. 211 kodeksu karnego („Kto, wbrew woli osoby powołanej do opieki lub nadzoru, uprowadza lub zatrzymuje małoletniego poniżej lat 15 albo osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”). Jak wskazuje literatura przedmiotu celem tej regulacji jest przede wszystkim ochrona instytucji opieki i nadzoru, ale także ochrona dóbr małoletniego w postaci prawa do kontaktów ze swoimi rodzicami. Postacią czynu zabronionego jest uprowadzenie oraz zatrzymanie małoletniego. Pierwsza forma będzie najczęściej polegała na zabraniu dziecka w inne niż dotychczasowe miejsce pobytu, natomiast zatrzymanie będzie zmuszeniem do pozostania w miejscu, w którym dziecko się znajduje. Interpretacja treści tego przepisu może rodzić wiele wątpliwości. Problem pojawia się przy ocenie możliwości bycia sprawcą tego przestępstwa. Jednym ze znamion przestępstwa jest bowiem działanie wbrew woli osoby powołanej do opieki lub nadzoru. Polskie prawo przyznaje obojgu rodzicom władzę rodzicielską (która , może być w pewnych przypadkach ograniczona albo całkowicie zniesiona).O ile nie ma wątpliwości co do odpowiedzialności karnej rodzica nieposiadającego pełnej władzy rodzicielskiej, to co jednak w przypadku, jeżeli sprawcą przestępstwa jest rodzic posiadający pełnię praw rodzicielskich? Odpowiedzialność rodzica małoletniego nie jest w tym przypadku taka oczywista. Skoro bowiem warunkiem popełnienia przestępstwa określonego w art. 211 kodeksu karnego jest działanie wbrew woli osoby decyzyjnej w zakresie opieki i nadzoru nad dzieckiem to jego sprawcą nie może być osoba, na której taki obowiązek ciąży. Obecna konstrukcja omawianego przepisu prowadzi do przekonania, że uprowadzenie rodzicielskie stanowi w Polsce przestępstwo jedynie pod pewnymi warunkami.
Porwanie rodzicielskie – jakie podjąć kroki
W przypadku uprowadzenia dziecka przez rodzica fakt ten zawsze należy zgłosić w najbliższej jednostce Policji. Pamiętać należy, że przestępstwa nie popełniają jedynie rodzice posiadający pełnię praw rodzicielskich. Rodzic, który dopuścił się porwania małoletniego i ma chociażby ograniczoną władzę rodzicielską będzie sprawcą przestępstwa określonego w art. 211 kodeksu karnego. Powzięcie przez Policję informacji o takich okolicznościach zdarzenia powoduje konieczność wszczęcia stosownych czynności poszukiwawczych. Dodatkowo, rodzic, któremu uniemożliwiono wykonywanie władzy rodzicielskiej w każdej chwili może zainicjować postępowanie sądowe mające na celu odebranie dziecka (koniecznym może okazać się wszczęcie dochodzenia celem ustalenia miejsca jego pobytu) czy całkowite pozbawienie lub ograniczenie praw rodzicielskich.
Porwania rodzicielskie, a prywatny detektyw
Biuro detektywistyczne w przypadku poszukiwania dziecka ma możliwość zadziałać na zlecenie jednego z rodziców w sposób natychmiastowy. W momencie powzięcia informacji i po ich analizie niezwłocznie można podjąć działania. W przypadku Policji reakcja ta jest nieco wydłużona. Powodem są tutaj przede wszystkim kwestie proceduralne. Zanim zostaną uruchomione odpowiednie dyspozycje po porwanym dziecku może już nie być śladu, a jak wiemy czas w tego typu przypadkach odgrywa kluczową rolę.
Działania podejmowane w takich przypadkach przez biuro detektywistyczne za każdym razem mogą wyglądać nieco inaczej. Cała strategia opiera się o informacje z jakimi zgłasza się klient do biura detektywistycznego. To od nich zależy dobór metod pracy i strategia prowadzonych działań. Takie działania mogą być rozpoczęte m. in. od próby ustalenia lokalizacji telefonu lub samochodu, a co za tym idzie również dziecka i rodzica, który dokonał porwania rodzicielskiego. Inny scenariusz może zakładać w pierwszej kolejności przeprowadzenie wywiadu w otoczeniu rodzica, który dokonał porwania rodzicielskiego.
Profesjonalne biuro detektywistyczne powinno ściśle współpracować m. in. z doświadczonym psychologiem, którego pomoc przy tego typu sprawach może być nieoceniona. Praca specjalisty w zakresie psychologii będzie szczególnie doceniona w sytuacji namierzenia dziecka i jego powrotu do rodzica, który zgodnie z prawem sprawuje nad nim stałą opiekę.
Pamiętać jednak należy, iż detektywi nie mają prawa „odbić” dziecka. Nie mają prawa również przetrzymywać dziecka, ale mogą zawiadomić swojego klienta oraz Policję i wskazać jego dokładną lokalizację. W tym momencie kluczową rolą będzie stała obserwacja do momentu pojawienia się organów ścigania.
Biuro detektywistyczny pełni rolę uzupełniającą i wspomagającą działania Policji często będąc krok przed organami ścigania. Wynika to przede wszystkim z bardziej cywilnego charakteru działań i braku procedur prawnych oraz formalnych, do których zobowiązane są organy ścigania.
Konsekwencje porwania rodzicielskiego
Problem odpowiedzialności karnej rodziców doczekał się w Polsce rozbieżnych poglądów. Część specjalistów stoi na stanowisku, że w przypadku braku porozumienia między rodzicami, co do kwestii sprawowania opieki nad dzieckiem winno się zainicjować przed sądem rodzinnym postępowanie mające na celu rozstrzygnąć sprawę. Wybór innej drogi jest niedopuszczalny, niczym nieusprawiedliwiony i narusza prawa drugiego rodzica.
Inny pogląd głosi, że konstrukcja przepisu jednoznacznie przesądza o tym, iż rodzic posiadający pełnię władzy rodzicielskiej nie może być sprawcą przestępstwa, o ile jest jedyną osobą powołaną do opieki lub nadzoru nad małoletnim. Jeżeli nie to bezsprzecznie uznać należy, że działa wbrew woli innej osoby powołanej do opieki i nadzoru. Skoro, bowiem o istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie to samowolna decyzja jednego z nich w zakresie zmiany miejsca pobytu dziecka stanowi działanie wbrew woli drugiego rodzica.
Trwające wiele lat wątpliwości odnośnie odpowiedzialności karnej w powyższym zakresie rozwiało ostatecznie orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 5 września 2019 r., sygn. akt I KZP 7/19. W treści tego postanowienia czytamy, że: „rodzice (lub jeden z nich), dopóki przysługuje im pełnia władzy rodzicielskiej, nie mogą być podmiotami przestępstwa z art. 211 k.k., mogą stać się nimi dopiero wówczas, gdy zostaną tej władzy pozbawieni lub zostanie ona im ograniczona, czy też zawieszona”.
Podkreślić jednak należy, że brak odpowiedzialności karnej rodzica dopuszczającego się porwania rodzicielskiego nie oznacza zupełnej bezkarności jego zachowania. Istnieje, bowiem szeroki wachlarz możliwości działania. Rodzic, któremu ograniczono realizację praw wychowawczych może, bowiem sądownie ustalić miejsce pobytu dziecka, doprowadzić do dobrowolnego bądź przymusowego odebrania dziecka, ograniczyć, a nawet całkowicie pozbawić takiego rodzica wykonywania władzy rodzicielskiej.
Od 2018 roku porwanie rodzicielskie nie jest już traktowane jak zaginięcie, co nie zobowiązuje policji do wszczęcia określonych czynności poszukiwawczych. Zawiadomienie jednostki Policji o uprowadzeniu rodzicielskim skutkuje sporządzeniem notatki urzędowej i przesłaniem jej do właściwego sądu rodzinnego celem wszczęcia stosownego postępowania sądowego. Od tej sytuacji należy odróżnić przypadki, kiedy na podstawie okoliczności sprawy zdecydowano ogłosić child alert – system natychmiastowego rozpowszechniania informacji o zaginięciu za pośrednictwem dostępnych mediów (telewizja, Internet, radio, billboardy, itd.) w przypadku, gdy istnieje uzasadnione przypuszczenie, że dziecko może być ofiarą przestępstwa zagrażającego jego życiu lub zdrowiu.
Statystyki porwań rodzicielskich w Polsce
Dane statystyczne odnoszące się do postępowań wszczętych i stwierdzonych mogłyby nasuwać przypuszczenie, że w Polsce odbywa się niewiele postępowań w sprawie porwań rodzicielskich mimo stale rosnącej skali problemu. Niewielka skala zjawiska wynika najprawdopodobniej z obecnej wykładni art. 211 k.k., a w konsekwencji niemożności prowadzenia postępowania karnego w stosunku do rodzica, który posiada pełnie praw rodzicielskich.
Podsumowanie
Porwania rodzicielskie wciąż stanowią ogromny problem społeczny. Ocena charakteru zdarzenia przez funkcjonariuszy Policji zawsze wzbudza wiele kontrowersji i wątpliwości. Wydaje się bowiem, że obecnie istniejące środki prawne nie zapewniają skutecznej ochrony i reakcji rodzicom, których prawa rodzicielskie zostały naruszone. Jedną z takich sytuacji mogła być sprawa zaginięcia 5-letniego Dawida, który został porwany przez swojego ojca. Niewłaściwa analiza okoliczności sprawy, a w konsekwencji niewłaściwie podjęte czynności poszukiwawcze doprowadziły do tragicznego finału poszukiwań.
Mimo stałych prób aktualizowania przez ustawodawcę uregulowań prawnych związanych z uprowadzeniem dziecka przez jednego rodziców porwanie rodzicielskie nadal stanowi problem dla organów ścigania. Praktyka działań Policji w omawianym zakresie winna doprowadzić do jasnego sprecyzowania kwestii związanych z ponoszeniem odpowiedzialności karnej przez rodziców dopuszczających się porwań własnych dzieci oraz stworzenia jasnych procedur służb poszukiwawczych w przypadku zaistnienia takich zdarzeń.
